Στη δεκαετία του 1970, στην αποκορύφωση της «χρυσής» εποχής της βιομηχανικής οικονομίας αλλά και εκδήλωσης των δύο παγκόσμιων πετρελαϊκών κρίσεων καθώς και επανεμφάνισης του στασιμοπληθωρισμού (secular stagnation), η Λέσχη της Ρώμης παρουσίασε την διάσημη θέση της για τις δυσοίωνες μακροπρόθεσμες προοπτικές της ανάπτυξης: αν η οικονομική (βιομηχανική) και δημογραφική μεγέθυνση συνέχιζε να αυξάνεται με τους ίδιους εκθετικούς ρυθμούς και αν δεν υιοθετούνταν πολιτικές για τον έλεγχό (αυτοσυγκράτησή) τους, τότε το βιοτικό επίπεδο θα μειώνονταν μακροπρόθεσμα λόγω της εκδήλωσης έντονων περιβαλλοντικών πιέσεων (όπως η διαφαινόμενη τότε εξάντληση των μη ανανεώσιμων φυσικών πόρων και οι επιβλαβείς εκπομπές στο περιβάλλον) που θα ανέστελλαν την ανοδική του πορεία.
Σύμφωνα με την επιχειρηματολογία της Λέσχης, στην αντίθετη περίπτωση, αν δηλαδή οι πολιτικές αντιμετώπισης των περιβαλλοντικών πιέσεων εστιάζονταν στη δημιουργία μιας νέας τεχνολογίας για την αναχαίτισή τους με σκοπό την απρόσκοπτη συνέχιση της εκθετικής μεγέθυνσης, τότε η πίεση για την καταστολή της ανάπτυξης θα εγείρονταν από τις κοινωνίες, με την εκδήλωση έντονων κοινωνικών πιέσεων στην ανοδική πορεία του βιοτικού επιπέδου, όπως η διευρυνόμενη κοινωνική ανισότητα και αλλοτρίωση.
Οι προβλέψεις αυτές θεμελιώνονταν στις συνθήκες της κυριαρχίας του βιομηχανικού μοντέλου ανάπτυξης, όπως αυτό αντιπροσωπεύονταν από το βιομηχανικό καθεστώς της τεχνολογίας και το βιομηχανικό νεοκλασικό μοντέλο εξωγενούς οικονομικής μεγέθυνσης του Solow (1956, 1957). Σε αυτό η τεχνολογία θεωρούνταν μια εξωγενής παράμετρος της παραγωγής καθώς η πρόοδός της εκλαμβάνονταν ότι συνέβαινε για λόγους που εκπορεύονταν έξω από αυτήν. Η επανάσταση στις τεχνολογίες πληροφόρησης και επικοινωνίας (5η Τεχνολογική ή 4η Βιομηχανική επανάσταση) που ακολούθησε, άλλαξε ριζικά αυτές τις συνθήκες.
Εχοντας χρονολογική αφετηρία της εμφάνισής της την ανακοίνωση της Intel για τον μικροεπεξεργαστή (ΗΠΑ, 1971) και πιο απτό καρπό της το διαδίκτυο, οδήγησε στην αλλαγή του (βιομηχανικού) τεχνοοικονομικού καθεστώτος της παραγωγής προοιωνίζοντας αλλαγές τόσο στη δομή του υφιστάμενου βιομηχανικού μοντέλου μεγέθυνσης όσο και στον παραγωγικό ρόλο της τεχνολογίας. Τις αλλαγές αυτές αποτύπωσε ο Paul Romer σε δύο σημαδιακά άρθρα (1986, 1990) που, μεταξύ άλλων, του χάρισαν το βραβείο Νόμπελ 2018 στα Οικονομικά και απετέλεσαν την πιο επιδραστική θεωρητική θεμελίωση της νέας παραγωγικής πρακτικής που αποκλήθηκε στη συνέχεια οικονομία της γνώσης.
Η προσέγγιση του Romer στην οικονομία της γνώσης, που επικράτησε, χαρακτηρίζεται από τις εξής μείζονες αλλαγές στο βιομηχανικό μοντέλο μεγέθυνσης: η τεχνολογική αλλαγή γίνεται ενδογενής παράμετρος στη συνάρτηση παραγωγής καθώς η μακροπρόθεσμη μεγέθυνση θεωρείται ότι καθοδηγείται κυρίως από τη συσσώρευση γνώσης (ανθρώπινο κεφάλαιο δραστηριοποιούμενο στην έρευνα και υφιστάμενο απόθεμα τεχνολογικής γνώσης) από επιχειρηματίες που είναι προσανατολισμένοι στο μέλλον και αποσκοπούν στη μεγιστοποίηση του κέρδους τους. Η γνώση, ως άυλο κεφάλαιο, αναβαθμίζεται έτσι έναντι του φυσικού (παραγωγικού ή υλικού) περιεχομένου του κεφαλαίου και γίνεται η κυρίαρχη μορφή του. Η νέα γνώση είναι προϊόν της έρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης που υπάγεται σε φθίνουσες οριακές αποδόσεις (αν διπλασιαστούν οι εισροές για την παραγωγή έρευνας δεν θα διπλασιαστεί η νέα γνώση που παράγεται).
Η παραγωγή καταναλωτικών αγαθών, ως συνάρτηση της γνώσης και άλλων παραγωγικών εισροών, υπόκειται εντούτοις σε αύξουσες αποδόσεις κλίμακας. Ειδικότερα η γνώση, ως μη ανταγωνιστικό (nonrival) αγαθό – η χρήση της από έναν καταναλωτή δεν την εξαντλεί για τους υπόλοιπους όπως π.χ. ο σχεδιασμός ενός νέου προϊόντος - μπορεί να έχει αύξουσα οριακή παραγωγικότητα, δηλαδή μπορεί να αυξάνεται απεριόριστα, σε αντιδιαστολή με όλες τις προηγούμενες παραγωγικές πρακτικές, στις οποίες το κεφάλαιο υπόκειται σε φθίνουσα οριακή παραγωγικότητα: δεν υπάρχει ένα οριακό επίπεδο επένδυσης στη γνώση πέρα από το οποίο να μειώνεται η αποδοτικότητά της όπως συμβαίνει με τις επενδύσεις στο φυσικό κεφάλαιο. Η δημιουργία νέας γνώσης από μια επιχείρηση έχει θετικές εξωτερικές επιδράσεις (externalities) στις παραγωγικές δυνατότητες άλλων επιχειρήσεων γιατί θεωρείται αγαθό του οποίου ο κάτοχος (δημιουργός) δεν μπορεί να εμποδίσει τη χρήση από άλλους, παρά μόνο μερικά (partially excludable), καθώς η νομική κατοχύρωση της ιδιοκτησίας της είναι πάντα ατελής (π.χ. ισχύει για περιορισμένο χρόνο) ή δεν μπορεί να κρατηθεί μυστική. Η μεγέθυνση καθοδηγείται λοιπόν πρωταρχικά από τη συσσώρευση εισροών που είναι μη ανταγωνιστικές (nonrival) και μόνο μερικά νομικά προστατευόμενες ιδιοκτησιακά (μερικά ιδιοποιήσιμες - partially excludable), δηλαδή εισροών που δεν είναι ούτε δημόσια ούτε ιδιωτικά αγαθά. Η εργασία είναι διακριτή εισροή στην παραγωγική διαδικασία από το ανθρώπινο κεφάλαιο.
Η πρώτη είναι ανειδίκευτη και μετριέται με αριθμό ανθρώπων. Το δεύτερο είναι υψηλά εξειδικευμένη εργασία που αντιπροσωπεύεται από τη συσσώρευση εκπαίδευσης και επαγγελματικής εμπειρίας και μετριέται με έτη σπουδών και εμπειρίας. Ο ρυθμός της μεγέθυνσης μιας οικονομίας εξαρτάται επομένως από το απόθεμα ανθρώπινου κεφαλαίου (υψηλά εξειδικευμένης εργασίας) και όχι από το συνολικό μέγεθος της εργατικής δύναμης ή του πληθυσμού. Αυξάνεται ανάλογα με τον βαθμό ολοκλήρωσής της στις παγκόσμιες αγορές καθώς το μεγάλο μέγεθος της εσωτερικής αγοράς της δεν θεωρείται υποκατάστατο της συμμετοχής της στο διεθνές εμπόριο και ο μεγάλος πληθυσμός της δεν θεωρείται πλέον επαρκής συνθήκη για τη δημιουργία μεγέθυνσης. Οι μεγαλύτερες αγορές έχουν ως συνέπεια περισσότερη έρευνα και ταχύτερη μεγέθυνση. Ο ρυθμός της τεχνολογικής αλλαγής είναι ευαίσθητος στο επιτόκιο της αγοράς, γιατί τα τρέχοντα κόστη των έργων τεχνολογικής έρευνας αναλαμβάνονται έναντι μελλοντικών εισοδηματικών ροών.
Το νέο παραγωγικό μοντέλο επανακαθορίζοντας τις σχέσεις μεταξύ κεφαλαίου - εργασίας και γνώσης- φυσικών πόρων, αλλάζει ριζικά τη διάρθρωση της παραγωγής και την οργάνωση της οικονομίας.
Ακολούθησε την Ημερησία στο Google News!
