Η υπερβολική αύξηση των ασφαλίστρων υγείας, που τόσες συζητήσεις προκάλεσε αυτές τις ημέρες, δεν αποτελεί ένα μεμονωμένο πρόβλημα. Ας μην ξεχνάμε ότι κάτι ανάλογο έγινε τον προηγούμενο μήνα, με τις τραπεζικές προμήθειες. Επίσης, δεν πάει πολύς καιρός που μιλούσαμε για πληθωρισμό πλεονεξίας, για υπερβολικές αυξήσεις στην τιμή του ηλεκτρικού ρεύματος και τόσες άλλες περιπτώσεις υπέρμετρης επιβάρυνσης των καταναλωτών.
Όλες αυτές οι καταστάσεις έχουν έναν κοινό παρανομαστή: Η αγορά δεν λειτουργεί πλέον σε συνθήκες ελεύθερου ανταγωνισμού, γιατί ένας μικρός αριθμός επιχειρήσεων σε κάθε κλάδο ελέγχει όλο και μεγαλύτερο κομμάτι της παραγωγής και διανομής.
Με άλλα λόγια, η δομή της οικονομίας γίνεται με το πέρασμα του χρόνου όλο και εντονότερα ολιγοπωλιακή. Αυτό δεν συμβαίνει μόνο στην Ελλάδα. Αποτελεί πραγματικότητα για ολόκληρο τον κόσμο. Για παράδειγμα, στις ΗΠΑ, την υποτιθέμενη μητρόπολη της ελεύθερης οικονομίας, η κυριαρχία 2-3 επιχειρήσεων σε κάθε κλάδο τείνει να γίνει κανόνας (βλ. Barry Lynn, "Cornered”, 2011).
Τα προβλήματα για τους καταναλωτές
Ας δούμε όμως τι προβλήματα γεννά αυτή η εξέλιξη για τους καταναλωτές, πόσο επηρεάζει την πολιτική ζωή και τελικά τη δημοκρατία. Να ξεκινήσουμε επισημαίνοντας ότι, στο πλαίσιο του ελεύθερου ανταγωνισμού, για να κερδίσεις τον καταναλωτή, πρέπει να μπορείς να πουλάς φθηνότερα σε κάθε επίπεδο ποιότητας. Αυτό προϋποθέτει την ελαχιστοποίηση του αντίστοιχου κόστους παραγωγής, που όμως για να την πετύχεις, είναι απαραίτητο να χρησιμοποιήσεις αποτελεσματικά τους παραγωγικούς πόρους.
Σε ένα τέτοιο οικονομικό πλαίσιο, αν κάποια επιχείρηση αυξήσει αυθαίρετα τις τιμές των προϊόντων της, θα δώσει την ευκαιρία στις ανταγωνίστριες της να πάρουν μέρος της πελατείας της. Επίσης, το γεγονός ότι υπάρχει μεγάλος αριθμός επιχειρήσεων περιορίζει από μόνο του τη δυνατότητα τους να συνεννοούνται εις βάρος των καταναλωτών ή να αποκτούν δύναμη πίεσης απέναντι στο κράτος.
Τι γίνεται όμως όταν η οικονομία λειτουργεί σε συνθήκες υποτυπώδους ανταγωνισμού, λόγω της επέκτασης των ολιγοπωλίων (ή των μονοπωλίων); Απλά, οι λίγες και μεγάλες επιχειρήσεις εκτοπίζουν τις μικρομεσαίες οικονομικές μονάδες ή εντάσσουν πολλές από αυτές στους προμηθευτές τους («ξεζουμίζοντας» τες) ή τις υποβαθμίζουν σε υπεργολάβους, αναθέτοντάς τους παραγωγή «φασόν».
Επίσης, έχουν την ευχέρεια να συνασπισθούν με άλλες επιχειρήσεις του κλάδου και να συντονίσουν την τιμολογιακή τους πολιτική, ώστε να μην μπορεί να ξεφύγει ο καταναλωτής από πουθενά (=συγκρότηση «καρτέλ»).
Αναδιανομή πλούτου και ανισότητες
Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, πραγματοποιείται μια ευρεία αναδιανομή του πλούτου, που οδηγεί σε μεγάλες ανισότητες. Αυτό συμβαίνει ήδη στις ΗΠΑ, όπου το πλουσιότερο 0,1% των αμερικανικών οικογενειών κατέχει τόσο πλούτο, όσο το χαμηλότερο 90%.
Ακόμη, η αμοιβή της εργασίας καθηλώνεται σε χαμηλότερα επίπεδα (σε σχέση με τον ελεύθερο ανταγωνισμό), ενώ «σαμποτάρονται» τα (φθηνότερα) υποκατάστατα των προϊόντων του ολιγοπωλίου, μέσω εξαγοράς των αντίστοιχων επιχειρήσεων ή με τεχνικές dumping (=τιμές κάτω του κόστους) κλπ.
Όμως, οι αρνητικές συνέπειες των ολιγοπωλίων επεκτείνονται και πέρα από την οικονομία. Για παράδειγμα, έχοντας την οικονομική δυνατότητα να πραγματοποιούν χορηγίες, να κινητοποιούν λόμπι κλπ, αλλά και επειδή μπορούν να προσλαμβάνουν και να απολύουν μεγάλο αριθμό εργαζομένων, εξελίσσονται σε ομάδες πίεσης για τη δημόσια διοίκηση, επηρεάζοντας πολλές φορές τις αποφάσεις της προς όφελός τους και εις βάρος του δημόσιου συμφέροντος.
Η πιο πάνω διαδικασία παρεμπόδισης του ανταγωνισμού, αναδιανομής του πλούτου, περιορισμού της ευημερίας των λαϊκών στρωμάτων, διεύρυνσης των ανισοτήτων, άσκησης επιρροής στο κράτος κλπ., επαναλαμβανόμενη επί δεκαετίες, συσσωρεύει δυσαρέσκεια και εντάσεις, υπονομεύει την εμπιστοσύνη στους θεσμούς και ευνοεί την ενδυνάμωση των πολιτικών δυνάμεων που κινούνται στα όρια του δημοκρατικού φάσματος ή έξω από αυτό, υπονομεύοντας σιγά-σιγά τη δημοκρατία. Ενδιάμεσες εικόνες αυτής της διαδρομής είναι αυτές που βλέπουμε σήμερα σε ΗΠΑ, Γαλλία, Ιταλία, Γερμανία κλπ.
Ασφάλιστρα και τραπεζικές προμήθειες
Ας έλθουμε τώρα να δούμε το πρόβλημα των ασφαλίστρων και των τραπεζικών προμηθειών μέσα σε αυτό το πλαίσιο.
Να ξεκινήσουμε τονίζοντας ότι, ναι, υπάρχει μεγάλο πρόβλημα με τα ασφάλιστρα. Οι ζητούμενες αυξήσεις της τάξης του 15% είναι εξωπραγματικές για τους μισθωτούς και συνταξιούχους ασφαλισμένους, που στην καλύτερη περίπτωση είδαν τα εισοδήματά τους να αυξάνονται κατά 5-6%. Κοντά σε αυτό, δεν μπορούμε να προσπεράσουμε το γεγονός ότι δύο στους τρεις ασφαλισμένους, με συμβόλαια ισόβιας διάρκειας, αναγκάστηκαν να τα εγκαταλείψουν μέσα σε 12 χρόνια (275.000 το 2023, από 750.000 το 2011). Οι ασφαλιστικές επιχειρήσεις λένε ότι φταίει το ολιγοπώλιο των νοσοκομείων (δύο όμιλοι ελέγχουν πάνω από τα δύο τρίτα του κλάδου), που αυξάνει διαρκώς τα νοσήλεια.
Είναι όμως και οι ίδιες ολιγοπώλιο και γι' αυτό κάποιος πρέπει να εξετάσει και τις δικές τους πρακτικές. Π.χ., στα ισόβια συμβόλαια, έχουν περιληφθεί όλοι οι πιθανοί κίνδυνοι, ο καθένας με την πιθανότητα που έχει να συμβεί (=τιμολόγηση κινδύνων). Γι' αυτό, η προσπάθεια εξαναγκασμού του ασφαλισμένου σε διακοπή της ασφάλισής του, σε περιπτώσεις υποτιμολόγησης των κινδύνων, είναι παράνομη, ανήθικη και ακυρώνει στην πράξη τον λόγο ύπαρξης των ασφαλιστικών επιχειρήσεων. Το ίδιο ισχύει με το «παρκάρισμα» ασφαλισμένων σε «ετησίως ανανεούμενα» προγράμματα, στα οποία θα μπορούσε η επιχείρηση να ωθήσει άτομα παρεμφερούς ηλικίας, ώστε να μπορεί να απαλλαγεί από αυτά όταν θα μπουν σε φάση αυξημένων εξόδων (για τα οποία όμως έχουν προπληρώσει με τα μέχρι τότε ασφάλιστρά τους). Σύμφωνα με τα σχετικά δημοσιεύματα, πάνω από 1.000.000 ασφαλισμένοι έχουν συμβόλαια αυτής της μορφής.
Ολιγοπώλια
Το πρόβλημα προφανώς πηγάζει από την ολιγοπωλιακή δομή του κλάδου (υπάρχει μάλιστα η περίπτωση ενός fund που ελέγχει ταυτόχρονα επιχειρήσεις του ασφαλιστικού και νοσοκομειακού κλάδου) και δεν λύνεται «στο πόδι», όπως έκανε ο αρμόδιος υπουργός, που απλώς άλλαξε τον δείκτη βάσει του οποίου θα επισημοποιείται ο πληθωρισμός των υπηρεσιών υγείας.
Αντίστοιχη είναι η κατάσταση με το τραπεζικό ολιγοπώλιο, το οποίο ορίζει κατά βούληση τα επιτόκια καταθέσεων και δανείων και τις τραπεζικές προμήθειες, αποκομίζοντας έσοδα και κέρδη πάνω από τον Ευρωπαϊκό μέσο όρο. Π.χ., η αποδοτικότητα των ιδίων κεφαλαίων τους ήταν το 2023 κατά 36% υψηλότερη (13,86% έναντι 10,22%) της αντίστοιχης αποδοτικότητας των 109 συστημικών τραπεζών της Ε.Ε. Επίσης, το μεσοσταθμικό επιτόκιο χορηγήσεων (5,5%) ήταν 11 φορές μεγαλύτερο από το αντίστοιχο επιτόκιο των καταθέσεων. Γι' αυτό, μάλιστα, τα έσοδα των τραπεζών μας αναμένεται να διαμορφωθούν κοντά στα 10 δις το 2024 και τα κέρδη τους στα 5 δις προ φόρων.
Για να καταλάβουμε τη σημασία των μεγεθών αυτών, αρκεί να σκεφθούμε ότι οι τραπεζικές χρεώσεις στα νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις, ήταν το 2024 περισσότερα από όσα προβλέπει ο Προϋπολογισμός 2025 για την Υγεία (7,2 δις), την Παιδεία (6,6) ή την Άμυνα (6,1).
Αλλά και πάλι, το πρόβλημα αντιμετωπίσθηκε εντελώς επιφανειακά. Συγκεκριμένα, η Κυβέρνηση πήρε «μέτρα» που περιορίζουν κατά 150 εκ. ετησίως τις τραπεζικές επιβαρύνσεις. Δηλαδή «ανάγκασε» τις τράπεζες να πάρουν πίσω το 1,5% των συνολικών χρεώσεων που αυθαίρετα είχαν επιβάλλει στους πελάτες τους.
Μέτρα και επαγρύπνηση
Όμως, η αντιμετώπιση των ολιγοπωλίων απαιτεί μια πολύ πιο σύνθετη λειτουργία. Χρειάζεται πρώτα απ' όλα να κλείσουν τα κενά του θεσμικού πλαισίου και να τηρείται αυστηρά η νομοθεσία, αποτρέποντας πρακτικές που εμποδίζουν τον ανταγωνισμό. Επίσης, χρειάζεται ένα σχέδιο συστηματικής υποστήριξης των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, για να μπορούν να επιβιώσουν, καθώς και να περιορισθεί η αδιαφάνεια σε όλο το φάσμα της (π.χ. από τις offshore επιχειρήσεις και τις πολυδαίδαλες επιχειρηματικές συμμετοχές, μέχρι τις δημόσιες συμβάσεις και τα λόμπι).
Θα πρέπει ακόμη να εξετασθεί η λήψη εξειδικευμένων μέτρων σε κλαδικό επίπεδο, όπως π.χ. η τυποποίηση και προτιμολόγηση νοσηλείων στα νοσοκομεία (μηχανισμός DGR).
Με δεδομένο, δηλαδή, ότι τα ολιγοπώλια αποτελούν πραγματικότητα και για τη δική μας οικονομία, είναι προφανές ότι πρέπει να μάθουμε να ζούμε με αυτά, αξιοποιώντας τη θετική τους πλευρά (επενδύσεις, απασχόληση) και περιορίζοντας τις παρενέργειές τους. Χρειάζεται όμως συστηματική δουλειά και επαγρύπνηση. Όχι πυροσβεστικές παρεμβάσεις. Γιατί, αλλιώς, θα τους δώσουμε τον χρόνο να δυναμώσουν τόσο, ώστε να μπορούν κάποτε να επιβάλλουν (μέσω του μηχανισμού των τιμών) «χαράτσια» κατά βούληση.
Ο Μιχάλης Γκλεζάκος είναι καθηγητής Χρηματοοικονομικής
Ακολούθησε την Ημερησία στο Google News!
