Πώς χρηματοδοτήθηκε η ελληνική επανάσταση του 1821; Ποιοι μηχανισμοί εξασφάλισαν τους απαραίτητους πόρους για τον αγώνα, αλλά και για την επιβίωση του πληθυσμού στις υπό πολεμική αναταραχή περιοχές; Και πώς η διαδικασία συλλογής και διανομής των πόρων άρχισε από τα πρώτα κιόλας στάδια της επανάστασης – πολλά χρόνια πριν την έλευση του Καποδίστρια - να δημιουργεί το πρόπλασμα μιας νέας κρατικής δομής;

Τα παραπάνω αποτελούν ορισμένα από τα ερωτήματα που έχουν απασχολήσει την ερευνητική δουλειά του Σίμου Μποζίκη, ιστορικού και διδάσκοντος στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο. 

Οι πόροι

«Κατά το ένα τρίτο οι ανάγκες του αγώνα καλύφθηκαν από εσωτερικά δάνεια», εξήγησε ο ίδιος μιλώντας την Κυριακή στη εκπομπή Limit Up του Open. Όπως εξήγησε, τα εσωτερικά αυτά δάνεια προήλθαν από συγκεντρωμένους πόρους που διέθεταν, κατά την έναρξη της επανάστασης, οι οικονομικά ισχυροί – πλοιοκτήτες, προεστοί, μονές κλπ. Από αυτές τις πηγές προήλθαν οι πόροι που επέτρεψαν να εξασφαλιστεί η κίνηση των πλοίων και ο εξοπλισμός των επαναστατών. 

Παράλληλα, σύμφωνα με τον ιστορικό, στα ταμεία των επαναστατών άρχισαν να εισρέουν κεφάλαια και από άλλες πηγές: Από φόρους επί της παραγωγής της εποχής, από την εκποίηση των κατασχεμένων οθωμανικών ακινήτων, από λάφυρα του πολέμου και λείες από τις νηοψίες και τις κατασχέσεις του εχθρικού ανεφοδιασμού. «Αυτές οι πηγές κάλυψαν άλλο ένα τρίτο των συνολικών αναγκών», υπογράμμισε ο Σίμος Μποζίκης. 

Τέλος, άλλο ένα τρίτο καλύφθηκε από τα δάνεια που συνήφθησαν στο Λονδίνο το 1824 και 1825 – τα περίφημα «δάνεια της ανεξαρτησίας».

Τα έσοδα στη δεκαετία του αγώνα

Η σύνθεση των εσόδων της επαναστατικής διοίκησης δεν ήταν βεβαίως ομοιόμορφη καθ' όλη τη διάρκεια της πολυετούς πολεμικής επιχείρησης και των έντονων πολιτικών και κοινωνικών ανακατατάξεων. 

Στο παραπάνω διάγραμμα, από τις ράβδους των διαφορετικών χρωμάτων αποτυπώνεται η πολυμορφία των πηγών χρηματοδότησης, οι οποίες αντικατοπτρίζουν τόσο τις πολεμικές ανάγκες όσο και τις διοικητικές και πολιτικές μετατοπίσεις της περιόδου.

Η φορολογία

Ένας από τους βασικότερους άξονες εσόδων ήταν η φορολογία της αγροτικής παραγωγής, που αποτυπώνεται με κόκκινο χρώμα. Αν και αυτή η πηγή υπήρξε σχετικά σταθερή, δεν παρουσίαζε μεγάλη ένταση, γεγονός που καταδεικνύει τις δυσκολίες επιβολής και είσπραξης φόρων σε καιρό πολέμου. Τα φορολογικά έσοδα εμφανίζονται ελαφρώς υψηλότερα τα πρώτα και τα τελευταία χρόνια της δεκαετίας.

Λάφυρα, έρανοι, εθνικές γαίες

Με γαλάζιο χρώμα αποτυπώνονται έσοδα που προήλθαν από λάφυρα, έρανους, εκποιήσεις εθνικών κτημάτων και λοιπές παρόμοιες πηγές. Αυτά εμφανίζονται κυρίως στα πρώτα χρόνια της Επανάστασης, ενώ επανεμφανίζονται το 1826, αντανακλώντας τις έκτακτες ανάγκες αλλά και την ετοιμότητα των επαναστατικών αρχών να επιστρατεύσουν κάθε διαθέσιμο μέσο.

Ερανοι και δωρεές

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η κατηγορία των εράνων εξωτερικού και των δωρεών από ξένες κυβερνήσεις, που αποδίδεται με κίτρινο χρώμα. Η κατηγορία αυτή αυξάνεται θεαματικά μετά το 1827, φτάνοντας στο αποκορύφωμά της το 1829. Η πορεία αυτή συμπίπτει με την ανάληψη της εξουσίας από τον Ιωάννη Καποδίστρια και υποδηλώνει πιθανώς την αυξανόμενη διεθνή υποστήριξη προς την ελληνική υπόθεση, καθώς και τη σταδιακή νομιμοποίηση της ελληνικής πολιτικής οντότητας στα μάτια των Μεγάλων Δυνάμεων.

Τα δάνεια

Η σημαντικότερη πηγή σε απόλυτα μεγέθη, όμως, ήταν τα δάνεια από το εξωτερικό, από τα οποία το μέρος που τελικά έφτασε σε μετρητά αποδίδεται με μπορντό χρώμα. Το 1824 και το 1825 καταγράφεται εκτίναξη των εσόδων λόγω των περίφημων Δανείων της Ανεξαρτησίας, τα οποία παρότι δεν αποδόθηκαν ποτέ στο σύνολό τους, συνιστούσαν αποφασιστική ένεση ρευστότητας και ταυτόχρονα πολιτικό εργαλείο ενίσχυσης της κεντρικής εξουσίας. Ωστόσο, η εντυπωσιακή αυτή χρηματοδοτική ανάσα δεν είχε διάρκεια, και τα επόμενα χρόνια, ειδικά το 1826 και το 1827, σημειώνεται αισθητή κάμψη στα συνολικά έσοδα.

Η επάνοδος της ανοδικής πορείας των εσόδων από το 1828 και μετά σχετίζεται πιθανώς με την κυβερνητική αναδιοργάνωση υπό τον Καποδίστρια και την ενίσχυση της διεθνούς στήριξης. Ιδιαίτερα το 1829, χρονιά που καταγράφεται και η κορύφωση των εξωτερικών εράνων, αποτυπώνει μια φάση σταθεροποίησης και πολιτικής ενίσχυσης του νεοσύστατου κράτους. Το 1831 όμως τα έσοδα υποχωρούν και πάλι, γεγονός που πιθανώς συνδέεται με την σοβούσα πολιτική κρίση, τις πρώτες αντιδράσεις κατά του κυβερνητικού συγκεντρωτισμού και την δολοφονία του Καποδίστρια.

Πόσο «κόστισε» η επανάσταση

Σύμφωνα με τον Σίμο Μποζίκη, αν και κατά την προεπαναστατική περίοδο είχε γίνει μια προσπάθεια οικονομικής προετοιμασίας από την Φιλική Εταιρεία, οι πόροι που συγκεντρώθηκαν δεν ήταν αρκετοί. Έτσι, οι επαναστάτες κλήθηκαν να χρηματοδοτήσουν τον αγώνα ενόσω βρισκόταν εν εξελίξει. «Και αυτό είναι το εντυπωσιακό, ότι οι Έλληνες πολεμάνε και ταυτόχρονα συγκροτούν κράτος σχεδόν από το μηδέν, αν και αντλούν εμπειρίες από την οθωμανική εποχή», τόνισε. 

Συνολικά τα ποσά που συγκεντρώθηκαν και δαπανήθηκαν από την επαναστατική διοίκηση την περίοδο 1821-1827 άγγιξαν τα 87,1 εκατομμύρια γρόσια, που σε σημερινές τιμές αντιστοιχεί σε περίπου 2,6 δισ. ευρώ. Όπως τόνισε ο Σίμος Μποζίκης, οι κατά κεφαλήν δαπάνες της εποχής ήταν 50 φορές πιο υψηλές από σήμερα. 

Για μια τάξη μεγέθους, είναι ενδεικτικό ότι το 1821 το ελάχιστο ποσό που απαιτούνταν για τη διαβίωση μιας τετραμελούς οικογένειας ανερχόταν περίπου στα 400 γρόσια ετησίως. Την ίδια περίοδο, η μέση τιμή για 1 οκά (περίπου 1,28 κιλά) σιτάρι ήταν 0,5 γρόσια, ενώ για 1 οκά κρέας η τιμή κυμαινόταν γύρω στα 1,3 γρόσια. 

Το ημερομίσθιο ενός εργάτη διαμορφωνόταν, κατά μέσο όρο, μεταξύ 2 και 5 γροσίων, ανάλογα με το είδος της εργασίας και την περιοχή. 

Ακολούθησε την Ημερησία στο Google News!